آیین نوروز و رسومات مختلفی که در گوشه و کنار ایران در ارتباط با این جشن بزرگ وجود دارد هر کدام دارای پیشینه­ای باستانی است. دراین قسمت تلاش می ­کنم ردپایی از قربانی را در این مراسم معرفی کنم. نوروز در واقع قربانی شدن سرما و ظلمت و خشکی برای رسیدن به سرسبزی و نور و فراوانی است.

انواع قربانی

قربانی را از لحاظ موضوع می توان به دو قسمت کلی تقسیم کرد:

1 – قربانی خونی شامل انسان، بز، قوچ، گاو ، شتر، اسب ، انواع پرندگان و در مواردی نیز ماهی ها.

2- قربانی غیر خونی شامل شیر، عسل، روغن، شراب، آب، آبجو، سبزیجات، میوه ، گل و سوزاندن.

شراب به عنوان خون انگور و خون زمین برای نزدیکی به خدایان نثار می شده است. در ایران باستان هم این رسم وجود داشته­است و معتقد بودند خدای زمین (آناهیتا) از آن بهره می­برد و به آن جرعه فشانی می گفتند. حضرت حافظ در همین مورد چنین سروده است:

اگر شراب خوری جرعه­ ای فشان برخاک
 از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک

و یا حضرت مولانا چنین می سراید:

یک قدح می نوش کن بریاد من
گر همی خواهی بدهی داد من
یا به یاد این فتاده خاک بیز
چون که خوردی جرعه ­ای بر خاک ریز

آب هم به عنوان مایه حیات و زندگی نثار می شد که هنوز هم رگه هایی از آن باقی مانده است مانند آب ریختن بر مدفن درگذشتگان ، آب ریختن پشت سر مسافر و جشن های آب پاشان.

 

دانه­ ها و میوه ­ها نیز جزو قربانی هایی است که بعدها جای قربانی خونی را گرفت. سوزاندن مواد خوشبو نیز نوعی دیگر از قربانی بوده که امروزه نیز وجود دارد چه درمکان­های مذهبی و چه در منازل.

قربانی و درکنار آن سرودهای حماسی و نیایشی، در اصل میهمانی­ هایی است که انسان ها برای خدایان برگزار می کنند و در عوض خدایان هم به انسان ها یاری می رسانند، در جنگ ها پیروزشان می کنند، محصولاتشان را افزایش می دهند،گله هایشان را افزایش می دهد و چشمه هایشان را پرآب می گردانند. البته لازم به توضیح است همه این موارد لازمه زندگی کشاورزی و دامداری است.

بازخوانی ترانه های نوروزی و یافتن گره های امنیتی در آن

آیین میر نوروزی چیست؟

یکی از مراسمی که به نظر می رسد نوعی قربانی انسانی در نوروز حساب می شده است، آیین میر نوروزی است. به این صورت که در هنگام نوروز، پادشاه یا حاکم برای دفع شر و بلایا در سال جدید به طور موقت دست از حکومت می کشید و شخص دیگری را به جای خود می نشاند.

این فرد در پنج روز اول نوروز، حکومتی صوری می­کرد و احکام مختلفی مثل زندانی، عزل، نصب و جریمه انجام می داد و پس از 5 روز این پادشاه موقت به قتل می رسید که در اصل قربانی پادشاه اصلی می ­شد.

بعدها افراد زندانی (مخصوصا سیاسی) را برای این کار انتخاب می­ کردند. با گذشت زمان قربانی حیوانی جای آن را گرفت و البته بعد از مدتی، به زدن و زخمی کردن میرنوروزی اکتفا می­شد.

حافظ در همین ارتباط می فرماید:

سخن در پرده می گویم، ز خود چون غنچه بیرون آی
 که بیش از پنج روزی نیست حکم میرنوروزی

البته چیزی که امروزه در مورد میرنوروزی مشاهده می ­شود حالت نمایشی طنزدارد.

به نظرمی­رسد تعدیل و ازبین ­رفتن قربانی انسانی به ظهور زردشت برمی­ گردد. درآیین زردشتی گزارشی مبنی بر قربانی انسانی به چشم نمی­ خورد. در این دوره اعتقاد بر این بود که باید با قوای شر جنگید و بر آنان غالب شد.

در واقع طبق عقاید زردشتی وظیفه قوای طبیعت سود رساندن به انسان است نه طلبیدن قربانی از انسان. به همین دلیل در دوران هخامنشی گزارشی از قربانی انسانی وجود ندارد حتی یکی از شرایط قبول صلح از سوی داریوش بزرگ با اهالی کارتاژ، ترک آیین قربانی انسانی توسط ایشان بوده است.

در آیین زردشت علاوه بر قربانی انسانی، قربانی حیوانی نیز منع شد. فیثاغورس در گزارش خود در سفرش به ایران برایش جالب است که ایرانیان در جشن های خود قربانی نمی کنند و به جایش جرعه فشانی می­کنند. یکی از مواردی که زردشت به آن سفارش می­کند، کشاورزی است پس چون قربانی گاو و گوسفند به نفع کشاورزی نیست، مردود شمرده می شود.

ارواح در آیین قاشق زنی و چهارشنبه سوری

به نظر می رسد مراسم قاشق زنی در چهارشنبه سوری و نزدیک نوروز یکی از مصادیق قربانی غیرخونی است. افراد با چادرهایی صورت خود را می­ پوشانند که احتمالا نمادی از فرورها و ارواح است. معمولا هدایایی به صورت خوراکی های روییدنی(اغلب آجیل) دریافت می­کنند که به صورت پیشکشی و هدیه به روح درگذشتگان می باشد و می توان آن را در حکم قربانی دانست.


حتی سوزاندن شاخه ­های خشک در این مراسم را نیز می ­توان از انواع قربانی­های غیرخونی و سوزاندنی به حساب آورد. از بین بردن خشکی و خوشامد گویی به بهار و روشنی. هر کس چوبی در آتش بیندازد در واقع تلخی ها و زشت کامی هایش را از بین می برد.

جشن آب پاشان

آب‌پاشان، جشن آبریزگان، آبریزان، نوروز طبری یا جشن سرشوی از جمله مراسم معتبری است که به نوروزمنسوب است .در این جشن رسم شست‌وشوی و آب پاشیدن به یکدیگر می‌باشد که بنا به آنچه گذشت، بازمانده رسم قربانی به صورت جرعه افشانی است.

چیدن سفره با چه هدفی انجام می شود؟

دربین ایرانیان باستان، در شب آخر سال چیدن سفره­ای رنگارنگ وپختن غذاهای خوب و خوش­بو مرسوم بوده است که کم و بیش تا امروز ادامه یافته­است. ایرانیان کهن معتقد بودند روح درگذشتگان در این شب به منازل می­آیند و از بوی خوب غذا و سفره رنگین که به یاد آن­ها چیده شده خوشحال می ­شوند و شاد از این که نزدیکانشان به یادشان بودند، برایشان دعای خیر می کنند که باعث برکت در سال جدید می ­شود. دراین­جا نیز ردپای قربانی­های غیرخونی به چشم می­خورد.

حتی سفره هفت سین و خوراکی های گیاهی نیزکه در آن چیده می شود به عنوان پیشکش به خدایان و برکت محصولات در سال پیش رو برای جامعه ای با معیشت کشاورزی، نشانی از همین نوع قربانی است.

سوزاندن شمع برای خوشحالی خدایان!

کلا سوزاندن نوعی از قربانی است. بلند شدن بوی خوب و دود سبب رضایت خدایان می شده است. احتمالا روشن کردن شمع در سفره هفت سین و همچنین سوزاندن عود باقی مانده همین نوع قربانی است.

پرداختن به تک تک عناصر موجود در مراسم نوروز با توجه به قومیت­های مختلف و رسومات متنوع در ایران نیازمند مقاله­ای مفصل است که در این مجال نمی­گنجد و هدف فقط آشنایی و اشاره به مراسم نوروز از دید دیگری بود.

برای مطالعه بیش تر:
اسطوره قربانی، علی اصغر مصطفوی- تاریخ نوروز و گاهشماری ایرانیان، عبدالعظیم رضایی- میرنوروزی، محمد قزوینی- اساطیر ایران، مهرداد بهار- دیانت و فرهنگ اقوام بدوی، هاشم رضی.