استفاده از مطالب، تصویرسازی ها، عکس ها، فیلم ها و پادکست ها با ذکر منبع و لینک مستقیم به وب سایت پلاك 52 بلامانع است.
قربانی در اصطلاح کلی، گرفتن زندگی موجود زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه است از راه کشتن، سوزاندن، دفن کردن یا خوردن به منظور تقرب به خدایان و جلب نظر آنان. قربانی کشش درونی انسان است برای تامین توجه و مساعدت خدایان و همچنین هدیه انسان است به خدایان به منظورهای متفاوت.
در عربی واژه قربان از ریشه قرب به معنی نزدیکی است که مشاهده می شود در همه قربانی ها نزدیکی به جستن به خدایان یا قوای فوق طبیعی مورد نظر بوده است. کلمه Sacrifice در زبان انگلیسی که معادل قربانی است در اصل بدین معنی استعمال می شود که مورد قربانی شده به واسطه قربانی شدن حالت مقدس و خدایی به خود گرفته است.
قصد از قربانی بهره مندی از نیروی خدایان بوده است. به همین دلیل قربانی داری ریشه ای بسیار قدیمی است و تقریبا در میان تمام اقوام و ادیان وجود داشته است و شاید بتوان گفت قدمتش به قدمت وجود انسان است. چرا که انسان خود را در برابر حوادث طبیعی ناتوان می دید و از طرفی حاضر نبود به راحتی سلطه طبیعت را بپذیرد.
از طرفی انسان عواملی چون بیماری و مرگ را نیز ناشی از قوای شر می دانست و برای دفع این شر، به قربانی، نیایش و دعانویسی روی آورد.
در واقع قربانی نشان دهنده رابطه انسان با خدا یا خدایان از همان ابتدای خلقت است چرا که بهترین و ارزشمندترین دارایی خود را برای جلب رضایت خدایان قربانی می کردند. پس از اینکه اولین قربانی ها صورت گرفتند و این امر به شکل یک آیین متداول گردید، دگرگونی ها و تغییرات آن نیز آغاز شد. مردمان قبایل گذشته برای قربانی تقدس بسیاری قائل بودند. آنان با مناسک و ترتیبی ویژه و حساب شده، درروزهای مشخصی از سال، این فریضه را به جا می آوردند.
در همین راستا قربانی درمیان ملل، به قدری اهمیت و ارزش پیدا کرد که دیگر قربانی کردن گاو وگوسفند وپرندگان کافی به نظر نمی رسید و قربانی کردن انسان هم به این مجموعه اضافه شد.
از این رو، قربانیکردن انسان برای جذب نیروی خدایان و نیز ایمن ماندن از حیله اهریمن، به شکل امری عادی رواج یافت. صرف نظراز غذاها و میوه ها و جواهراتی که به معابد خدایان آورده می شد یا حیواناتی که قربانی می شدند، انسان داوطلبانهحاضر شد که با اهدای خون و در واقع جان خود، قبیله ای را که از خشم خدایان و مکر شیاطین به هراس افتاده بود،نجات دهد. به همین دلیل، قربانیان برای جلب نظر خدایان، اغلب از میان مردان بزرگ و مورد احترام قبیله و گاهی همکودکان بی گناه برگزیده می شدند تا بیش تر مورد رضایت خدایان قرار گیرند.
قربانی در شاهنامه
اصطلاح دیگری که باید در کنار قربانی و مترادف با آن به کار می رود، بلاگردانی است. بلاگردانی عام تر از قربانی است و در اصل قربانی برای بلاگردانی انجام می شود و در خیلی موارد نمی توان تفاوتی بین قربانی و بلاگردانی مشاهده کرد. یکی از مواردی که به نظر می رسد بیش تر بلاگردانی است تا قربانی در شاهنامه مشاهده می شود. هنگامی که اسفندیار برای آوردن رستم به سوی زابلستان می رود، بر سر دوراهی که یک راهش به زابلستان می رسید، شتر می خوابد و حرکت نمی کند. اسفندیار این را به فال بد می گیرد و همان جا گلوی شتر را می برد که برخی آن را قربانی و برخی بلاگردانی می دانند.
شتر آنک در پیش بودش بخفت
توگفتی که با خاک گشتست جفت…
بریدند پرخاشجویان سرش
بدو بازگشت آن زمان اخترش
داستان کشته شدن سیاوش به دستور افراسیاب و سرخه به دستور رستم نیز از همین دست روایات است.
جلوه قربانی را در سه عرصه اسطوره، عرفان و فرهنگ می توان بررسی نمود. در واقع قربانی نخستین بار به صورت اسطوره تجلی یافت. عرفان آن را به کمال رساند و فرهنگ هم زمینه پویایی و تغییرات آن را فراهم ساخت.
مطالعه کنید :
ایزد آناهیتا، الهه عشق و باروری
قربانی در اسطوره
از دیدگاه اسطوره شناسی گاو نخستین موجودی بود که قربانی شد و موجب آفرینش موجودات گردید. میترا گاو را سربرید و هر جا قطره ای از خون گاو ریخته شد، زمین سرسبز و بارور شد. در واقع قربانی کردن گاو به فرمان خورشید، ارمغانی نو برای جهان و هستی بود. حتی در مراسم میترائیسم هم قربانی برای میترا موجب تداوم برکت و زایندگی زمین می شد.
شاید جالب باشد که حتی رسم عقیقه کردن ( قربانی برای نوزاد ) که بسیاری آن را به اسلام نسبت می دهند، در اصل از آداب میترایی بوده است. بدین صورت که هرگاه نوزادی به دنیا می آمد، برای حفظ سلامتی او گاو یا گوسفندی را ذبح می کردند.
قربانی خروس نیز از قربانی برای ایزد مهر نشات گرفته است. خروس پیک خورشید و سروش است که با آوازش آمدن صبح را نوید می دهد و اهریمن ظلمت را دور می کند. به دلیل ارزشی که داشته قربانی ارزشمندی حساب می شده است و حتی امروزه نیز وجود دارد. هر چند که امروزه تصور بر این است که قربانی خروس به علت قیمت ارزان تر صورت می گیرد که اکنون می دانیم چنین نبوده و ریشه در اسطوره ها دارد.
اسطوره ها نشان داده اند که اقوام و قبایل سرزمین های مختلف به قربانی کردن معتقد بودند و این عمل را به جا میآوردند. پایبندی برخی اقوام به این سنت چنان بود که گاهی بهترین و تنهاترین راهگشای مشکلات آنان به نظر میرسید. قربانی کردن در اسطوره ها و افسانه ها، هم برای خدایان صورت می گرفت و هم برای شیاطین. در مورد اول،هدف جلب رضایت بود و در مورد دوم، که عقیده غالب تری به نظر می رسد، آرام ساختن شیاطین و دور کردن غضبآنان.
قربانی در ادیان
بنابر تعالیم دینی، اولین قربانی هابیل بوده است. بررسی سرگذشتی که قربانی کردن داشته است، نشان می دهد کهاین آیین کهن در تمام ادیان ریشه دارد و گونه ای عبادت شمرده می شده است. معتقدان به دین مسیح، بودا، اسلام و به خصوص یهودیان از این عبادت بهره برده اند .یهودیان به طورکلی، آیین های فراوانی در مذهب خود داشته وسخت پایبند به آنها بوده اند. آیین قربانی نیز درمیان این قوم بسیار متداول بوده است.
در واقع بسیاری از ادیان برای دورماندن از بلایا یا رفع آن کشتن یک حیوان را توصیه می کنند. واضح ترین نماد دینی قربانی، تصمیم ابراهیم برای قربانی اسماعیل (در یهود قربانی اسحاق) و جایگزین شدن قربانی حیوانی به جای انسان است.
قربانی در فرهنگ
امروزه مشاهده می شود که سنت قربانی به صورت فرهنگ در جوامع مختلف وجود دارد. قربانی عید قربان، قربانی در مراسم عزا و عروسی، قربانی در تولد نوزاد، قربانی به شکرانه سلامتی یا به منظور رفع بیماری و موارد بی شمار دیگر به صورت عرف در فرهنگ های مختلف وجود دارد. در حقیقت نمادین ساختن قربانی انسان این آیین را ساده و قابل پذیرش کرد و در ادامه این آیین متداول شد و حتی به عنوان فریضه ثابت شد. نمادین بودن عمل قربانی در برخیفرهنگ ها از همان ابتدا وجود داشته است، ولی قربانی در هر مکان و زمان، نمادی از یک مسأله خاص بوده که فرهنگ حاکم آن را تعریف کرده است. به طورکلی، قربانی نماد فدا ساختن بهترین های فرد بوده و هست. با این مقدمه کوتاه، در شماره های بعدی به انواع و اقسام قربانی، ارتباط قربانی با آداب و رسوم و جشن ها، قربانی در ادیان و عقاید مختلف پرداخته خواهد شد.
برای مطالعه بیشتر
اسطوره قربانی، علی اصغر مصطفوی – شاخه زرین، جرج فریزر – رمزگشایی آئین قربانی در اسطوره و فرهنگ و عرفان، نجمه آزادی ده عباسانی _ آئین قربانی در میان اقوام و ملل پیشین، غلامرضا دشتی – آئین قربانی در شاهنامه، محمود آقاخانی و دیگران.
