گنبد هارونیه یگانه اثر برجای مانده از شهر باستانی طوس 

خراسان در طول تاریخ ایران زمین سرزمینی کهن و تاریخی بوده که از گذشته های دور محل وقایع زیادی بوده و انسان های نامداری نظیر فردوسی در این سرزمین تکامل یافته اند. حضور قوم پارت (یکی از سه قوم بزرگ آریایی) در این سرزمین و قیام ابومسلم خراسانی، حمله مغول ها و به آتش کشیدن شهرهای مهم آن و ظهور نادرشاه افشار در این پهنه گسترده و .....، خراسان را از دیگر بخش های نقاط ایران متمایز می کند.

در ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد و در حاشیه غربی جاده مشهد-توس، بنایی ناشناخته و پررمز و راز قرار دارد. گنبد هارونیه بنایی است مکعب شکل و آجری که در قلب دشت طوس واقع شده است.

این بنا از نظر عظمت، قطر پایه‌ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد دارای معماری خاص است و توجه به این نکته که هارونیه یگانه اثر برجای مانده از شهر باستانی طوس است، اهمیت آن را آشکار می سازد.

قدمت تاریخی گنبد هارونیه

تاریخ ساخت بنای هارونیه و کاربری اصلی آن مشخص نیست و اظهارنظر های مختلفی در مورد آن بیان شده است. برخی قدمت این سازه را به قرن هفتم و هشتم نسبت می دهند و برخی اعتقاد دارند که این ساختمان پیش از اسلام ساخته شده. مردم عادی این بنا را به دلیل شباهت نامش به اسم هارون الرشید، به این نام می خوانند و بیان می کنند که هارونیه، در زمان این خلیفه عباسی بنا شده است؛ اما این تنها افسانه ای بیش نیست.

هارون الرشید در سال ۱۹۳ هجری قمری (۱۳۵ خورشیدی) برای سرکوب شورشیان قصد سفر به خراسان را می کند؛ اما در راه بیمار می شود و زمانی که به نوقان توس (محل مشهد فعلی) می رسد از دنیا می رود و در کاخ و باغ والی پیشین خراسان دفن می شود. به همین دلیل هیچ گاه فرصتی نداشته است تا دستور ساخت بنایی مانند هارونیه را بدهد.

عده ای از پژوهشگران نیز گفته اند که زمان ساخت این بنا به دلیل نوع معماری و سبکی که در آن به کار رفته است (سبک آذری) به قرن ششم هجری بر می گردد. در تحقیقی که در سال ۱۳۵۴ در این ساختمان صورت گرفت، سفال هایی مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی و همچنین جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج در آن پیدا شد. جنس مصالح به کار رفته در این جرز شباهت بسیاری به پِی آتشکده های دوره ساسانی دارد.

این موضوع نیز از طرفی می تواند نشان دهنده آن باشد که سابقه هارونیه به خیلی پیش از قرن ششم بر می گردد. تعدادی از پژوهش های اخیر اما نشان می دهد که هارونیه پس از هجوم مغول ها به ایران و در دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) ساخته و بخش هایی نیز در دوره تیموریان به آن اضافه شده است. این فرضیه به حقیقت نزدیکی بیشتری دارد چون به احتمال زیاد اگر پیش از حمله مغول وجود داشت مثل دیگر بناهای مهم از میان می رفت و تخریب می شد.

کاربری و هدف احداث این گنبد چه بوده است؟

در هدف از احداث بنا و کاربری آن نیز اختلاف‌ نظر وجود دارد، برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می‌دانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می‌دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.

برای مطالعه بیشتر:

آتشکده چک چک، یادگار دختر یزدگرد سوم

ستایش الهه آب در بیشاپور

از آنجا که در قسمت ‌شمالی بنا، یک ردیف اتاق دیده می‌شود برخی معتقدند که این مکان باید محل تدریس و مکان علمی باشد و با این فرضیه می‌توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم. چرا که امام محمد غزالی پس از آن‌که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت، در طوس ماند و همان جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه‌ای برای طلاب دایر کرد و تمام وقت را به عبادت خدا و خدمت به خلق می‌گذراند. هنگامی که سرگرم این کار بود ناگهان اجلش فرا رسید ، زندگی را بدرود گفت. سنگ مقبره‌ای به‌عنوان یادبود امام محمد در جلو ساختمان قابل بازدید می باشد.

گنبدی سرتاپا از آجر

این بنای تاریخی و تماشایی به طور تمام و کمال از آجر ساخته شده است. آجری‌بودن بنا، آن هم در تمام قسمت‌ها بیشتر شبیه سبک خاص معماری در شهرهای مرکزی ایران زمین از جمله شهر یزد است.

شاید جالب باشد بدانید در هیچ بخشی از این بنای آجری از زینت و زیور کاشی‌کاری استفاده نشده است. در حالی که در بسیاری از بناهای دیگر، که در گوشه و کنار ایران زمین جای دارند شاهد انواع و اقسام کاشی‌کاری‌های مبهوت‌کننده مشاهده می شود.

بر خلاف زیور و زینت بنا، گنبد آن درست مثل سایر گنبدهای تاریخی از دو پوسته تشکیل شده است. با گذر زمان و تحمل باد و نور خورشید و بارش گاه و بی‌گاه باران، پوستۀ خارجی گنبد رو به پوسیدگی رفته بود که پوستۀ خارجی مرمت و بازسازی شد و به این ترتیب تنها بنای تاریخی به یادگار مانده از دوران گذشته در شهر مشهد جانی دوباره یافت.

بنا تنها یک در ورودی دارد و این ورودی در جبهۀ جنوبی ساختمان جای گرفته است. شاید جالب باشد بدانید که حتی تزئینات سر در ورودی نیز از جنس آجر است و هیچ رنگی در آن میان خودنمایی نمی‌کند. نبود رنگ در دیوارهای ایرانی کمتر به چشم می‌خورد. چشمان ما عادت کرده‌اند در بناهای تاریخی رقص رنگ و جلوه‌گری طرح را ببینیم اما در گنبد هارونیه طرح‌هایی را خواهیم دید که عاری از رنگ هستند. طرح‌هایی که هدفی خاص را دنبال می‌کنند و شاید بی‌رنگ‌بودن نیز در راستای همین هدف طراحی شده است.