ارگ بم، بزرگترین شهر خشتی جهان 

دیار کریمان پیشینه‌ای بلند دارد، آرمیده در جنوب غربی فلات ایران، سرزمینی کهن که کاخ‌هایی به قدمت «کُنار صندل» دارد و خاطره چند هزار ساله شهداد. دیار انسان‌هایی که پنج هزار سال پیش در تل ابلیس به ذوب مس پرداختند و نام‌شان را در شمار نخستین صنعتکاران حک کردند. زادگاه ثروتمندانی که اول از کوله پشتی پیله‌وری شروع می‌کردند و بعد صاحب تجارتخانه‌ها و صره‌های طلا و بالشت‌های نقره می‌شدند. اقلیمی کویری که یک‌چهارم باغ‌های کشور را در خود جای داده، از خنکای باغ شازده‌اش، که مژده اردیبهشت با خود دارد برایتان نوشتم و از ارگ راین که همچنان نفوذ ناپذیر باقی مانده است، اما همچنان دیار کریمان، کرمان ما را همراه می کند تا این بار در گوشه ای دیگر از این شهر قدیمی زمان سپری کنیم.

آشنایی با ارگ تاریخی بم

ارگ تاریخی بم، به مساحت تقریبی ۲۰۰ هزار متر مربع از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی است که بیش از بیست قرن مورد سکونت اهالی شهر بم قرار گرفته است. این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین تشکیل شده است.

اگرچه پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود. با این وجود بخشهایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره های بسیار قدیمی تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می کنند. نهایتا ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود.

ویژگی های منحصر به فرد ارگ بم

ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه های متعدد بناهای تاریخی و محله های مسکونی و شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرار گیری بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزشهای فراوان معماری و شهر سازی است.

در عین حال وجود لایه های مختلف مسکونی بیش از بیست قرن به این مجموعه ارزش ویژه باستان شناسی داده است. ارگ بم در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این ارگ عظیم که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. به طور قطع مشخص نیست چرا پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.

دو بخشی بودن ارگ بم

نکته قابل توجه دو بخشی بودن این مجموعه‌ی عظیم است؛ بخش حکومتی و بخش رعیت ‌نشین که هر بخش از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است.

عمارت چهار فصل  مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صورت می‌پذیرفت.

بخش حکومتی از قسمت‌هایی مانند دژ نظامی، عمارت چهار فصل (این عمارت مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صورت می‌پذیرفت)، سربازخانه، چاه آبی به عمق ۴۰ متر و اصطبلی که  ۲۰۰ راس اسب را در خود جای می‌دهد، ساخته شده است. بخش رعیت‌ نشین نیز که در اطراف بخش حکومتی قرار دارد، شامل ورودی اصلی شهر، عمارت‌های عمومی مانند مدرسه و مکان‌هایی برای ورزش ساکنین و بازار که به مسیر اصلی ورودی شهر به دژ منتهی شده و حدود ۴۰۰ خانه است، می باشد.

خانه های ارگ بم

در بین خانه‌های موجود در این بخش، سه سبک در ساخت آن‌ها وجود دارد که در نوع خود جالب توجه است. خانه‌هایی کوچک که تنها از دو تا سه اتاق برخوردار هستند و به نظر می‌رسد این مجموعه‌ی برای قشر فقیر در نظرگرفته شده است. خانه‌هایی با وسعتی بزرگ‌تر و تعداد اتاق‌هایی بیشتر که شامل سه الی چهار اتاق می‌شود.

و اما عمارت‌هایی مجلل با تعداد اتاق‌هایی بیشتر که احتمالا به دلیل فصول مختلف سال، در قسمت‌های مختلف ساخته شده‌اند. این ساختمان‌ها به همراه حیاطی بزرگ و طویله‌ای که برای استقرار حیوانات ایجاد می‌شدند، سومین سبک از خانه‌های واقع در بخش رعیت نشین ارگ تاریخی بم، به شمار می‌آیند.

البته تعداد کمی از این خانه‌ها در مجموعه‌ی ارگ بم وجود دارد که می‌توان به خانه‌ی سیستانی‌ها و خانه‌ی یهودیان اشاره کرد. پر واضح است که این نوع خانه‌ها برای قشر متوسط ساخته شده است. برای برخی از این خانه‌ها، ایوان نیز تعبیه شده است .مجموعه ی ارگ بم، در واقع دژی عظیم است که در مرکز آن، ارگ قرار گرفته است. مصالحی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا از خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه ی سنگ، آجر و تنه ی درخت خرما است.

مصالحی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا از خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه ی سنگ، آجر و تنه ی درخت خرما است.

محل احداث قلعه ارگ بم چه ویژگی دارد؟

 محل احداث قلعه به سنت پیشینیان (مادها، پارتیان) روی تپه ای بلند از جنس سنگ خارا انتخاب شده است. قرار گرفتن قلعه بر بلندی در منطقه ای کویری، ضمن دشواری دسترسی برای دشمنان، تسلط بیشتر برمناطق اطراف را برای ساکنان قلعه و همچنین نیروهای حفاظتی، امکان پذیر می ساخته و طریق اولی، قرارگرفتن کاخ حاکم و مقر حکومت در بالاترین نقطه آن، اشراف ارگ حکومتی را بر سایر قسمت های ارگ که همگی در سطوحی پایین تر قرار می گرفته اند، مشخص می کرده است.

ارگ حکومتی برقله، یا تپه مذکور واقع و با مسیرهای دسترسی به مقر حاکم از برج و باروی دوم با شیب های تند همراه می شد. شیب این مسیرها به نسبت نزدیک شدن به مقر حکومتی بیشتر می شدند.

زلزله ویرانگر در بم

در ساعت پنج و بیست و هشت دقیقه صبح روز جمعه پنج دی ماه هشتاد و دو، زلزله مهیبی به قدرت شش و سه دهم ریشتر در شهر تاریخی بم شهر قنات، خشت و درختان خرما که در فاصله حدودی هزار کیلومتری جنوب شرق تهران، پایتخت ایران واقع است اتفاق افتاد و بسیاری از محله های آن را ویران کرد.

ارگ تاریخی بم در این زلزله ویرانگر به شدت تخریب شد. زلزله سال ۱۳۸۲ تقریبا ۸۰ درصد ارگ بم را ویران کرد. بسیاری از کشورها به‌دلیل اهمیت این میراث فرهنگی برای بازسازی آن به ایران یاری رساندند. ژاپن، فرانسه، ایتالیا از همان ابتدا کمک کردند.

بسیاری از کشورها به‌دلیل اهمیت این میراث فرهنگی برای بازسازی آن به ایران یاری رساندند. ژاپن، فرانسه، ایتالیا از همان ابتدا کمک کردند.

پروژه بازسازی ارگ بم با همکاری متخصصین ایرانی و ایتالیایی در سال ۱۳۹۰ به اتمام رسید. کشور فرانسه با تهیه نقشه ارگ بم و بانک جهانی هم با در‌اختیار گذاشتن مبلغ زیادی پول به این پروژه یاری رساندند. پس از‌ زلزله به دلیل تخریب شدید ارگ بم یونسکو آن را در لیست آثار در خطر قرار داد اما پس از بازسازی آن در سال ۱۳۹۲ آن را از فهرست میراث و آثار در خطر خارج کرد.

مطالعه کنید : ابیانه، روستای ایرانی با شهرت جهانی

برنامه‌هایی برای بازسازی ارگ ترتیب داده شده است تا بدون تأثیر بر شکل و ساختار منحصر به فرد آن ارگ را از ویرانی نجات دهد. اکنون ۱۷ سال از زلزله بم می‌گذرد و بخشی از قسمت‌های ارگ بازسازی شده است و روند بازسازی کماکان ادامه دارد.

زلزله شهر بم و تخریب ارگ قدیمی بسیار ناراحت کننده بود که این اندوه با فوت تعدادی از هموطنان و خاموشی همیشگی استاد شعر و آواز کرمان، استاد ایرج بسطامی تکمیل گردید. ضمن آرزوی مرمت بهینه این بنای تاریخی، زمزمه اثر گلپونه های استاد بسطامی خالی از لطف نیست…

گل پونه های وحشی دشت امیدم
وقت سحر شد
خاموشی شب رفت و فردایی دگر شد
من مانده ام تنهای تنها
من مانده ام تنها میان سیل غمها
حبیبم سیل غمها
گل پونه ها نا مهربانی
آتشم زد آتشم زد
گل پونه ها نا مهربانی آتشم زد آتشم زد
گل پونه ها بی همزبانی آتشم زد
می خواهم اکنون تا سحر گاهان بنالم
افسرده ام دیوانه ام آزرده جانم
گل پونه های وحشی دشت امیدم
وقت سحر شد
خاموشی شب رفت و فردایی دگر شد
من مانده ام تنهای تنها
من مانده ام تنها میان سیل غمها
حبیبم سیل غمها